In een steenfabriek wordt keramiek geproduceerd, in het bijzonder bakstenen en vaak ook aanverwante producten, zoals dakpannen en stenen buizen. Baksteen wordt al zeer lang als bouwmateriaal gebruikt. De eerste gebakken stenen zijn gevonden in Mesopotamië en dateren van ongeveer 5000 v. Chr. Het duurde echter nog tot circa 3000 v. Chr. voordat ze op grotere schaal als bouwmateriaal worden gebruikt.

In eerste instantie werden stenen met de hand gevormd uit een bal klei, maar al snel deed de vormbak zijn intrede, waarmee series stenen gemaakt kunnen worden van (ongeveer) gelijke afmetingen en structuur. In Europa werd baksteen voor het eerst door de Romeinen op grote schaal toegepast. Na het vertrek van de Romeinen raakte de techniek echter weer in onbruik. Vanaf de twaalfde eeuw werd het steenbakken weer opgepakt door kloostermonniken. De eerste vermeldingen van bakstenen verwijzen naar het Belgische Veurne in 1215. Men sprak dan al gauw van ‘kloostermoppen’. Het gebruik van baksteen nam in de middeleeuwen sterk toe toen de bouw van houten huizen vanwege brandgevaar in de steden werd verboden (verstening). Het gebruik van baksteen is vanaf die tijd in Nederland altijd gebleven vanwege de goede gebruikservaring en de ruime beschikbaarheid van klei dat via de grote rivieren wordt afgezet in de uiterwaarden. In Nederland zijn nog ongeveer 35 steenfabrieken in bedrijf (ondergebracht in 12 bedrijven), die gezamenlijk 1,1 miljard bakstenen per jaar maken.

Geen nijverheid oefende meer invloed uit op cultuur en gezicht van ‘t Gelders Eiland dan de baksteenindustrie. Eerst was de baksteenproductie nog kleinschalig. Ze werd sinds jaar en dag bedreven in tijdelijke veldovens. Die bakten stenen voor eigen gebruik. Doorgaans ging het dan om de bouw van een kasteel, een kerk of een boerderij. Zo werden in de Ossenwaard veldovens opgericht voor de bouw of verbouw van boerderijen. Maar in de eerste helft van de 19e eeuw werd hier en daar al voor de markt geproduceerd. Zoals in de Pannerdensche Waard. Zo ging in 1837 een partij metselstenen uit die polder per schip naar het verre Nederlands Oost-Indië. De marktproductie was hier nog in handen van boeren die bijschnabbelden als steenbakker. Hierdoor was al vroeg een vrij groot deel van de kleigronden van de Pannerdensche Waard afgegraven. Maar na het midden van de 19e eeuw kreeg de baksteenproductie een ongekend grote schaal. Het was in de tijd dat de industrialisatie van de grond kwam in Nederland. Stoom, elektriciteit en olie gaven haar vleugels. Het werd aantrekkelijk en ook noodzakelijk voor de baksteennijverheid om te mechaniseren. Een stimulerende invloed op deze industrie had ook de normalisatie die na midden 19e eeuw op gang kwam. De rivieren werden daarbij gekanaliseerd, in een strak korset van kribben gestopt. Zo werden ze optimaal geschikt als vaarweg.

De Rijnstrangen werden het beloofde land (een goudmijn) voor baksteenproducenten. Langs de zomerkaden en schaardijken ontstond een perfect vestigingsklimaat. De klei was in onuitputtelijke voorraden voorhanden in de Rijnstrangen en buitenpolders in het achtergebied. Via de rivier konden turf en steenkolen worden aangevoerd, konden de massa’s stenen worden afgevoerd. De plattegrond laat van Spijk tot Pannerden een haast onafgebroken lint van steenfabrieken zien. Een gigantisch industrieel complex, toegerust met een waaier van voorzieningen: ringovens (later vlamovens) met hoge pijpen, open persinstallaties, locomotiefloodsen, smederijen, paardenstallen, droog- en tasvelden, haaghutten, smalspoor, loswallen en huizen voor personeel. Nergens bood de baksteenindustrie zo’n prominente aanblik als op ‘t Gelders Eiland. Geen streek droeg zo nadrukkelijk een steentje bij aan de grootscheepse wegenaanleg/-bestrating en woningbouw in ons land. Rond 1900 telde ‘t Gelders Eiland liefst twaalf steenfabrieken waar 550 mensen werkten.

In de loop van de 20e eeuw kringelde uit de ene na de andere fabriekspijp geen rook meer, vielen fabrieken onder slopershanden. Overvolle tasvelden (overproductie), na- weeën van de oorlog, stijgende aardgasprijzen en regels voor ontgrondingen eisten hun tol. Maar nog altijd draaien op ‘t Gelders Eiland vier fabrieken op volle toeren: in Tolkamer steenfabriek De Bylandt BV (CRH Clay Solutions), in Spijk Vandersanden en in Pannerden 2 fabrieken van Wienerberger. Bedrijven, die zich plooiden naar de eisen van de moderne tijd. De actieve fabrieken vormen een allerlevendigste verwijzing naar de rijke cultuurhistorie van de baksteenindustrie.