Het Pannerdensch Kanaal is aangelegd in een tijd van militaire conflicten tussen Nederland en Frankrijk. In de 16e en 17e eeuw vormden de Neder-Rijn en de IJssel zwakke plekken in de verdediging van Nederland. In het rampjaar was 1672 was Lodewijk XIV bij Lobith zonder veel moeite de oude Rijn doorgewandeld en opgetrokken naar het westen. Het Pannerdensch Kanaal werd daarom vooral gegraven als verdedigingslinie, aanvankelijk zonder verbinding met de Rijn en de Waal. Een paar jaar later werd deze verbinding alsnog gelegd om de watertoevoer naar de IJssel en de Neder-Rijn veilig te stellen. Het kanaal behield zijn sleutelpositie voor de landsverdediging nog tot en met de Koude Oorlog.

Scheepvaart
De situatie voor de scheepvaart was daarnaast een belangrijke bijkomstigheid. Dankzij de aanleg van het Pannerdensch kanaal (Nieuwe Rijn) werden Neder-Rijn en IJssel beter bevaarbaar. De handelssteden langs de Waal, zoals Nijmegen en Tiel, protesteerden aanvankelijk nog hevig. In eerste instantie werd ze dan ook beloofd dat het kanaal niet gebruikt zou worden om handelsschepen naar de Rijnsteden te laten varen. Deze belofte hield niet lang stand. Een sterke lobby uit Amsterdam en Utrecht maakte dat het Pannerdensch kanaal al snel werd opengesteld voor vrachtscheepvaart naar het noordwesten van Nederland. Gedurende de eerste zestig jaar na de aanleg van het kanaal had de aanleg echter een rampzalige invloed op de hoogwaterveiligheid. Talrijke dijkdoorbraken in de 18e eeuw waren een direct gevolg van de aanleg van het Pannerdensch kanaal. In de loop der tijd is de rol van het kanaal voor de waterhuishouding echter drastisch gewijzigd en is het nu de ‘hoofdkraan van Nederland’. 

Het Pannerdensch Kanaal werd tussen 1701 en 1709 gegraven. Het oude bed van de Rijn staat sindsdien bekend als de Oude Rijn, de begrenzing van ‘t Gelders Eiland. De formele oplevering van het bevaarbare kanaal was 14 november 1707, maar in feite had de natuur het kanaal al in de nacht van 19 op 20 augustus 1707 voor de scheepvaart geopend. Toen overstroomde een dijk die het water weghield uit het kanaal in aanleg. 's Morgens daarna voer een Arnhemse schipper als eerste door het kanaal naar de Waal.

Oprichting Rijkswaterstaat
De geschiedenis van Rijkswaterstaat is nauw verbonden met het kanaal: in 1798, bijna een eeuw na de aanleg, werd Rijkswaterstaat opgericht voor het beheer en onderhoud van het kanaal. Doel was om ervoor te zorgen dat de verdeling van de waterafvoer over het kanaal volgens gemaakte afspraken verliep.

Afvoer van water
Het Pannerdensch Kanaal speelt nog steeds een belangrijke rol in het afvoeren van regen- en smeltwater. Met sluizen en stuwen in de Neder-Rijn wordt het water dat via de Rijn ons land binnenstroomt, verdeeld over de Waal en het Pannerdensch Kanaal en vervolgens over de IJssel en de Neder-Rijn. Het door het Pannerdensch kanaal ontstane 'Gelders Eiland' heeft zowel economisch als cultureel belemmerend gewerkt. Aan de andere kant heeft de geïsoleerde ligging voor een hechte gemeenschap gezorgd. In 2007 werd 300 jaar Pannerdensch Kanaal gevierd.