Zand is bijna overal te vinden. Het vormt duinen en stranden langs de kust, maar komt ook voor in en langs rivieren en stroompjes, in en om meren en zandafgravingen en natuurlijk in de woestijn en als sediment in de zeeën. Er bestaan heel veel verschillende soorten zand, ieder met een eigen geologische samenstelling en unieke eigenschappen. De term zand, zoals de geoloog die gebruikt, heeft uitsluitend betrekking op korreltjes waarvan de afmetingen uiteenlopen van 0,05 tot 2 mm. Grotere brokjes tussen 2 en 64 mm heten grind. Vaak kan je aan zand zien waar het vandaan komt, want de herkomst bepaalt de kleur en samenstelling. De mate van afronding, sortering en korrelgrootte zeggen iets over de weg die het zand heeft afgelegd.

Zand is één van de gewoonste materialen op aarde en onmisbaar voor tal van takken van industrie en dagelijks leven. Onder meer wordt zand gebruikt voor de bouw, voor de zuivering van water, voor het opsporen van voorraden olie en aardgas in diepere aardlagen en voor de fabricage van glas. Door de geweldige hoeveelheden zand op aarde zal er nooit tekort aan zand ontstaan.

Waar komt al dat zand vandaan? Zand is ooit begonnen als rots. Elk stukje van het aardoppervlak staat bloot aan erosie (letterlijk: uitknaging) door wind en water, en inkrimping van en uitzetting door vorst en zonnewarmte. Zonder zand kan de wind het aanzien van de aarde niet echt veranderen. Water kan dat wel. Hoe harder dat stroomt, des te groter is zijn slijpende werking. Vooral in de bergen, waar de hoogteverschillen het grootst zijn, stormt het water het hardst en begint het echte sloopwerk. Mede geholpen door temperatuurverschillen en eventuele gletsjerbewegingen brokkelen bergen af tot rotsblokken, rotsblokken tot keien, keien tot grind, grind tot zand en zand tot slib. De mens gebruikt zand voor de meest uiteenlopende doeleinden. Het is niet duur omdat het op veel plaatsen in overvloed aanwezig is.

Zand kan op verschillende manieren worden gewonnen; droog wint men het uit groeven of afgravingen, maar zand kan ook nat (onder de waterspiegel) worden gewonnen. Hierbij wordt zand hydraulisch gewonnen met behulp van een zogenaamde winzuiger. Aan de winzuiger is een zogenaamde zuigbuis bevestigd, welke leidt naar een centrifugaalpomp of baggerpomp. Door middel van waterjets aan de mond van de buis kan het zand op de bodem worden los gespoten, waarna het toestroomt naar de zuigmond. Eenmaal voorbij de centrifugaalpomp kan het mengsel worden verpompt naar het depot boven de waterlijn. Hier bezinkt het mengsel, waarbij het zand naar de bodem zinkt en achterblijft, en het water vervolgens geloosd wordt. Wanneer het water uit het zand verdwenen is, kan het uitgegraven worden, en is het gereed voor transport. In Nederland is natte winning het meest gebruikelijk. Na natte winning blijft een waterplas achter, die in vaktermen ook wel een ontzandingsplas genoemd wordt.

Zand- en grindwinning op landlocaties zijn een belangrijke motor voor de verbetering van de leefomgeving (gebiedsontwikkeling). Na de winning van zand en grind blijven mooie waterrijke gebieden over die interessant zijn voor natuurontwikkeling en recreatie. De betekenis van zandwinning voor de recreatie gaat verder dan het graven van een waterplas. Zandwinning draagt ook bij aan het vergroten van de diversiteit van het landschap, waarin recreanten graag vertoeven. Bijvoorbeeld door stromende nevengeulen langs de Rijn te maken. Een fraai landschap leidt tot economische meerwaarde. De bewoners zijn er al even blij mee; zij voelen zich thuis in dit landschap en profiteren graag mee van de prachtige omgeving. Van de natuur, de cultuur, de eetgelegenheden die zich in de omgeving vestigen, de wandelpaden en de vrij toegankelijke natuurgebieden.

Daar waar zand en grind is gewonnen ontstaan ook kansen om ‘nieuwe natuur' te ontwikkelen. Een landschap waarin tal van natuurlijke processen, zoals natuurlijke begrazing en erosie, als vanzelf weer op gang gebracht kunnen worden. Door het introduceren van nieuwe habitats, zoals open water, rietlanden en plas/dras-gebieden, ontstaat er ruimte voor dieren en planten die er eerder niet waren of al geruime tijd verdwenen zijn. Voor eenden, ganzen, reigers, maar ook voor minder bekende vogelsoorten als de kiekendief, de visarend en de blauwborst wordt de waterrijke omgeving het aantrekkelijke leefgebied van weleer. En in de stijlranden van oevers kan de oeverzwaluw ook weer haar nest bouwen.

Maar ontzanding is ook een belangrijk middel voor het realiseren van rivierverruiming. In de uiterwaarden van grote rivieren dragen zand- en grindprojecten bij aan de verbetering van de rivierveiligheid. In de jaren negentig werd Nederland tot twee keer toe geconfronteerd met hoge rivierafvoeren waardoor de veiligheid van veel mensen in het rivierengebied in gevaar kwam. Deze gebeurtenissen hebben de overheid doen inzien dat het van groot belang is de rivier letterlijk meer ruimte te geven. Om dit te realiseren zijn in projecten zoals Zandmaas en Grensmaas en het project Ruimte voor Rivier maatregelen opgenomen zoals weerd- en uiterwaardverlaging en het graven van nevengeulen, waarbij zand- en grindwinning gecombineerd wordt met rivierverruiming. Door dit op een slimme en verantwoorde manier te doen kan het risico op nieuwe overstromingen worden verkleind en kan de natuur langs de rivier zich optimaal ontwikkelen.